„Takfir: jego zagrożenia i zasady”
Takfir — oskarżanie innego muzułmanina o apostazję; o opuszczenie wspólnoty islamu i bycie niewiernym (kafirem) — jest rzeczywiście poważną sprawą w islamie. To fitna, czyli „zamieszanie” lub „rozłam”, którego ogień historycznie został stłumiony przez pokonanie Charydżytów (khawarij), by na nowo zapłonąć w naszych czasach, na skalę globalną, przez wysoce upolitycznioną interpretację islamu. Jest to jedna z najgorszych fitn naszych czasów, która nadal wciąga w swoje przerażające pułapki wielu dobrze intencjonowanych muzułmanów. Jak mówi jedna z dawnych mądrości: wa kam min muridin li’l-khayr lan yusibahu — „Iluż to ludzi pragnie dobra, a jednak go nie osiąga.”¹
Poniżej znajduje się rozwinięcie podstawowych zasad i wytycznych dotyczących kwestii takfiru – czyli uznawania innego muzułmanina za kafira. Dla jasności, dyskusja została podzielona na dziesięć punktów lub reguł:
♦
ZASADA PIERWSZA: Imam al-Shawkani (zm. 1250H / 1834 n.e.) wskazuje na ogromne niebezpieczeństwo pośpiesznego wypowiadania takfiru, mówiąc: „Wiedz, że osądzenie muzułmanina, iż opuścił obręb islamu i wszedł w niewiarę, to coś, czego żaden muzułmanin wierzący w Allaha i Dzień Ostatni nie powinien czynić, chyba że z dowodem bardziej oczywistym niż światło dnia. W autentycznych hadithach przekazywanych przez grupę Towarzyszy potwierdza się, że: ‘Ktokolwiek powie swemu bratu: „O niewierny!”, wróci do jednego z nich.’2 Jest to opisane w Sahih. W innej wersji w dwóch Sahih i innych: „Ktokolwiek oskarży kogoś o niewiarę lub o bycie wrogiem Allaha, gdy on takim nie jest, to wróci do niego.”3 W jednym z Sahih jest napisane: „Wraca do jednego z nich.” Tak więc w tych hadisach i podobnych zawarte jest najsurowsze upomnienie i największe ostrzeżenie przed pochopnym wypowiadaniem takfiru.”4
♦
ZASADA DRUGA: Jeśli chodzi o „wyjście poza obręb” islamu, zasada jest następująca: la yakhruju’l-‘abd min al-iman illa bi juhudi ma adkhalahu fihi — „Człowiek nie wychodzi z wiary, chyba że odrzuci to, co go do niej wprowadziło.”^5 Klasyczne podręczniki prawa islamskiego zwykle zawierają rozdział dotyczący apostazji i tego, co ją powoduje. Na przykład w autorytatywnym podręczniku fiqh Ibn Qudamah (zm. 641H/1267 n.e.), al-Kafi, znajduje się następujące stwierdzenie:
„Apostazja (riddah) zachodzi poprzez odwołanie dwóch szahad, albo jednej z nich; znieważanie Allaha, Wzniosłego i Świętego, oraz Jego Proroka, niech spoczywa na nim pokój; fałszywe oczernianie matki Proroka; odrzucanie jakiejkolwiek części Księgi Allaha; odrzucanie jednego z Jego proroków lub jednej z Jego ksiąg; odrzucanie jasno ustalonego, powszechnie uznawanego obowiązku, jak pięć filarów islamu; czynienie dozwolonym powszechnie uznawanego zakazu, takiego jak wino, wieprzowina, padlina, krew, nielegalne stosunki lub podobne.”
„Jeśli dzieje się to z powodu niewiedzy danej osoby, albo z powodu jej niedawnego nawrócenia na Islam, albo przebudzenia się z obłędu i tym podobnych – nie staje się ona niewierzącym, lecz zostaje poinformowana o prawie [w tych sprawach] oraz o dowodach na nie. Jednak jeśli trwa w tym uporze, wtedy staje się niewierzącym, ponieważ dowody na te jasne kwestie są oczywiste w Księdze Allaha oraz w Sunnie Jego Proroka. Odrzucenie tych spraw pochodzi tylko od osoby, która zaprzecza Księdze Allaha i Sunnie Jego Proroka, niech spoczywa na nim pokój.”6
ZASADA TRZECIA:
Ważne jest, aby w tym miejscu zrozumieć, że zaprzeczenie (juhud) i „dawanie kłamstwa” (takdhib) różnią się zasadniczo od samego popełniania grzechu (ma‘siyah). Aby to wyjaśnić: muzułmanin, który pije alkohol lub je wieprzowinę, wierząc, że jest to grzech lub zakazane — nie mając zamiaru kpić, zaprzeczać ani odrzucać szariatu — pozostaje muzułmaninem (choć grzesznym), który jest zobowiązany do pokuty i powstrzymania się od tego grzechu.
Jednak jeśli wierzy, że spożywanie alkoholu lub wieprzowiny jest dozwolone, odrzucając lub lekceważąc zakaz zawarty w Koranie, zaprzecza wyraźnemu nakazowi islamskiemu i odrzuca jawne boskie prawo, co unieważnia jego wiarę i powoduje wyjście z obrębu islamu. Oznacza to, że staje się apostatą (murtadd) — nie daj Boże!
To samo dotyczy osoby, która uważa za dozwolone kradzież, morderstwo, nielegalne stosunki — czy to heteroseksualne, czy homoseksualne — lub jakiekolwiek inne zakazane rzeczy jasno określone i uznane.
Ta sama zasada obowiązuje w przypadku osoby, która odrzuca lub zaprzecza ustanowionemu obowiązkowi, takim jak pięć modlitw dziennie, post w Ramadanie, zakat czy zapewnienie sobie legalnych źródeł dochodu.
ZASADA CZWARTA:
Powszechnym problemem jest to, że niektórzy ludzie dzisiaj, gdy czytają w książce o prawie islamskim lub teologii takie sformułowania jak: „Kto robi to czy tamto, ten stał się niewiernym” lub „Kto wierzy w to czy tamto, jest niewiernym”, od razu wyciągają wniosek, że muzułmanie, których znają lub o których słyszeli, a którzy wyznają takie poglądy, są kafirami. W swoim zapału lub głupocie ci ludzie nie zachowują rozróżnienia między ogólnym oskarżeniem o niewiarę (takfir ‘amm), a oskarżeniem o niewiarę wobec konkretnej osoby (takfir mu‘ayyan).
Ibn Taymiyyah (zm. 728H/1328CE) powiedział:
„Nie wzięli pod uwagę, że wykonanie takfir wiąże się z pewnymi warunkami (shurut) i przeszkodami (mawani‘), które muszą być spełnione, aby można było go zastosować wobec konkretnej osoby. Ponieważ ogólne ogłoszenie takfir nie oznacza takfir wobec konkretnej osoby – chyba że warunki zostaną spełnione, a przeszkody usunięte.” 7
Ibn Taymiyyah powtarza tę samą zasadę, mówiąc: „Nie każdy, kto popada w niewiarę, staje się niewiernym [z tego powodu]” (laysa kullu man waqa‘a fi’l-kufr sara kafir). W innym miejscu pisze: „Nie wynika z tego automatycznie, że jeśli jakieś stwierdzenie jest niewierą, to wszyscy, którzy je wypowiedzieli – być może z powodu niewiedzy lub błędnej interpretacji – są niewiernymi. Potwierdzenie, że konkretny muzułmanin stał się niewiernym, jest równoznaczne z potwierdzeniem, że groźba zawarta w tekście (świętym) zostanie wobec niego wypełniona w życiu pozagrobowym. A jak wyjaśnialiśmy gdzie indziej, do tego potrzebne są spełnienie określonych warunków i usunięcie przeszkód.” 8
Ponownie, z nieco innej perspektywy, mówi: „Groźby tekstowe, które występują w Księdze i Sunnie, lub słowa, w których Imami dokonują takfiru lub ogłaszają kogoś zdrajcą (tafsiq), lub podobne, nie oznaczają koniecznie, że dotyczą one konkretnej osoby — chyba że spełnione są odpowiednie warunki, a przeszkody zostały usunięte.” 9
ZASADA PIĄTA: Czym dokładnie są te warunki i przeszkody, które muszą zostać spełnione, zanim można skierować zarzut takfir wobec konkretnej osoby?
W zasadzie istnieją trzy warunki i przeszkody:
(i) Ilm (wiedza): osoba musi znać zakaz i nie być w stanie niewiedzy (jahl) — to będzie omówione bardziej szczegółowo poniżej.
(ii) Qasd (zamiar): działanie musi być świadome, zamierzone; nie może być ghayr qasid, czyli niezamierzone.
(iii) Ikhtiyar (wolna wola): osoba musi podjąć decyzję dobrowolnie, nie będąc pod przymusem (jabr):
„Kto wyrzeka się wiary po tym, jak w nią uwierzył — chyba że był zmuszony, a jego serce pozostawało spokojne w wierze — na nich spadnie gniew od Allaha, i czeka ich dotkliwa kara.” [Koran 16:106] 10
ZASADA SZÓSTA: Jeśli chodzi o wiedzę (‘ilm), to staranna analiza prawnicza pokazuje, że dzieli się ona na trzy kategorie:
Po pierwsze, sprawy dotyczące islamu, które zna każdy — czy to uczony, czy laik, młody czy stary. Takie sprawy nazywa się technicznie al-ma‘lum min al-din bi’l-darurah — „koniecznie znane jako część religii”.
Po drugie, kwestie, które nie są znane wszystkim.
Po trzecie, sprawy, co do których uczeni mają różne opinie.11
ZASADA SIÓDMA: Zaprzeczanie czemukolwiek z pierwszej kategorii wiedzy stanowi jawne i oczywiste niewierzenie (kufr), ponieważ nie ma usprawiedliwienia, by tych rzeczy nie znać na ziemiach islamu, chyba że ktoś jest nowo nawróconym, wychowanym na pustkowiu lub w miejscu, gdzie ignorancja religijna była powszechna. W takim przypadku tacy ludzie traktowani są jak osoby z drugiej kategorii.
Al-Nawawi (zm. 676H/1277CE) napisał: „Ktokolwiek zaprzecza czemuś, co jest koniecznie znane jako część religii islamu, jest uznawany za apostatę i niewierzącego; chyba że jest nowo nawróconym, wychował się na pustkowiu lub z jakiegoś podobnego powodu nie mógł prawidłowo poznać swojej religii. Należy go poinformować o prawdzie. Jeśli jednak nadal postępuje tak samo, jest uważany za niewierzącego. To samo dotyczy każdego muzułmanina, który uważa za dozwolone cudzołóstwo, picie wina, zabijanie lub popełnianie innych czynów, które są koniecznie znane jako zabronione.”12
Szajch al-Islam Ibn Taymijja powiedział: „Wielu ludzi rodzi się i wychowuje w miejscach i czasach, gdzie wiele z nauk prorockich zostało wygaszone, do tego stopnia, że nie pozostało nic z tego, co Allah zesłał swojemu Prorokowi w Księdze i Mądrości. Tacy ludzie nie mogą być oskarżani o niewiarę. Dlatego imamowie są zgodni, że ktoś, kto urodził się i wychował na pustynnych terenach, daleko od ludzi nauki i wiary, albo jest nowo nawróconym na islam, i zaprzecza któremukolwiek z oczywistych i jasnych przepisów, nie powinien być uważany za niewierzącego, dopóki nie pozna nauk, które przyniósł Prorok.”13
ZASADA ÓSMA: Zaprzeczanie czemukolwiek z drugiej kategorii — kwestii wiary, które nie są powszechnie znane — jest niewiarą tylko wtedy, gdy ktoś uporczywie zaprzecza temu po tym, jak zostanie mu wyjaśnione, że jest to część tego, co Allah zesłał swojemu Prorokowi, niech pokój z nim, jako religię. Przed tym jest usprawiedliwiony z powodu niewiedzy, ponieważ było to dla niego niedostępne lub przekracza to, co można od niego racjonalnie oczekiwać, że zna.
Werset z Koranu mówi: „Nie obciążamy duszy ponad jej możliwości.” [6:152] oraz: „Nie karzemy, dopóki nie posłaliśmy posłańca.” [17:15]
Ponadto, Jabir przekazuje, że: „Osioł, który miał wypaloną bliznę na pysku, przeszedł obok Proroka, niech pokój z nim, a on powiedział: ‘Czy jest ktoś z was, kto nie słyszał, że przekląłem tych, którzy wypalają znaki lub uderzają zwierzę w twarz?’”14 To znaczy, że ten, kto tego nie słyszał — czyli nie wiedział o tym — nie jest za to winny, nawet jeśli to uczynił.
ZASADA DZIEWIĄTA: Jeśli chodzi o trzecią kategorię — kwestie, co do których uczeni różnią się w opiniach — to takie sprawy nie mogą być używane jako miara do rzucania podejrzeń o ortodoksję czy tym bardziej do oskarżania kogoś o niewiarę!
Ma to zastosowanie pod warunkiem, że dana opinia jest stanowiskiem naukowym, które pochodzi od uczonego uprawnionego do dokonywania ijtihadu, czyli „wniosku prawnego”; że pogląd ten nie stoi w sprzeczności z tekstem, który jest qat‘i al-thubut i qat‘i al-dalalah — czyli „niepodważalnie potwierdzonym w autentyczności” i „niekwestionowalnym w znaczeniu”; że nie przeczywa ijma‘, czyli „konsensusowi prawniczemu”; oraz że nie jest shadhdh — „nieregularny” lub „anomalia” według zasad prawa islamskiego.15
ZASADA DZIESIĄTA: Ze względu na głębię i subtelności związane z oskarżaniem konkretnego muzułmanina o niewiarę lub apostazję; a także zważywszy na ogromne ryzyko związane z tym czynem bez odpowiednich środków ostrożności i niezbędnej wiedzy, takie orzeczenie takfir powinno być pozostawione wyłącznie wykwalifikowanym i doświadczonym uczonym bogobojnym — i nikomu innemu.
Nikt nie powinien pragnąć, aby jego brat muzułmanin został wykluczony z kręgu religii. Przykład Proroka — w końcu to On jest naszym wzorem — uczy nas najwyższej troski, jaką muzułmanin powinien mieć o przewodnictwo i dobro innych. Jeden z hadisów mówi:
„Mój przykład i wasz może być porównany do mężczyzny, który rozniecił ogień, a kiedy zapalił on swoje otoczenie, muchy i ćmy zaczęły w niego wpadać. I chociaż próbował ich powstrzymać, to one go przezwyciężyły i wleciały do ognia. Podobnie ja trzymam was za wasze pasy, odciągając was od Ognia, ale wy staracie się wyrwać i pędzicie prosto w niego.”16
W ten sposób bardzo ostrożny i powściągliwy Ibn Taymiyyah zauważa:
„Zawsze – jak wiedzą ci, którzy ze mną przebywają – należę do najbardziej rygorystycznych osób w zakazie oskarżania konkretnej osoby o niewiarę, nieprawość (fisq) czy grzeszność, dopóki dowód na to nie zostanie jej przedstawiony, tak że osoba, która temu przeczy, bywa czasem niewierzącym, czasem niegodziwcem, a innym razem grzesznikiem. I potwierdzam, że Allah usprawiedliwia tę ummę za jej błędy, czy to w kwestiach wiary, czy uczynków.”17
A Allah wie najlepiej.
≈
1. These are the words of the famous Companion ‘Abd Allah b. Mas‘ud, as recorded by al-Darimi, Sunan (Karachi: Qadami Kutub Khanah, n.d.), 1:78-9, no.204.
2. Muslim, Sahih, no.60.
3. ibid., no.61.
4. Al-Sayl al-Jarrar (Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1985), 4:578.
5. Cf. The Creed of Imam al-Tahawi (USA: Zaytuna Institute, 2007), §.79
6. Al-Kafi (Riyadh: Dar Hajr, 1997), 5:319-20.
7. Majmu‘ Fatawa (Riyadh: Dar ‘Alam al-Kutub, 1991), 12:487-8.
8. Minhaj al-Sunnah (Riyadh: Jami‘ah Muhammad b. Sa‘ud, 1986), 5:240.
9. Majmu‘ Fatawa, 10:372. Also cf. 35:165-6.
10. Consult: al-Bassam, Nayl al-Ma’arib fi Tahdhib Sharh ‘Umdat al-Talib (Riyadh: Dar al-Mayman, 2005), 4:357-60; al-Jibrin, Dawabit Takfir al-Mu‘ayyan (Riyadh: Maktabah al-Rushd, 2005); 10-25. I thank Shaykh Salim al-Amri for gifting me this last treatise.
11. Consult: al-Khatib al-Baghdadi, al-Faqih wa’l-Mutafaqqih (Dammam: Dar Ibn al-Jawzi, 1996), 1:434.
12. Sharh Sahih Muslim (Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1995), 1:134.
13. Majmu‘ Fatawa, 11:407.
14. Abu Dawud, Sunan, no.2564.
15. See: al-Zarkashi, al-Manthur fi’l-Qawa’id (Kuwait: Wizarat al-Awqaf wa’l-Shu‘un al-Islamiyyah, 1985), 2:140; al-Shinqiti, Nathr al-Wurud ‘ala Maraqi al-Su‘ud (Jeddah: Dar al-Manarah, 1999), 636-8.
16. Al-Bukhari, Sahih, no.6483; Muslim, Sahih, no.2284.
17. Majmu‘ Fatawa, 3:229.