Jak radzić sobie z błędami uczonych?
Jedną z najważniejszych zasad normatywnego sunnickiego islamu jest stwierdzenie: „Warunkiem potępienia czynu jest to, że dany czyn, który jest potępiany, musi być czymś, czego naganność nie jest znana jedynie na podstawie ijtihadu. Każda sprawa, która wymaga ijtihadu, nie może być powodem do potępienia.”¹
Zazwyczaj wyrażane jest to maksymą: la inkar fi masa’il al-khilaf – „Nie ma potępienia w sprawach [dopuszczalnych] różnic zdań.”
Imam al-Nawawi wyraził tę myśl w następujący sposób:
„Osoba nakazująca lub zabraniająca musi mieć wiedzę na temat tego, co jest nakazywane lub zabronione, a ta wiedza różni się w zależności od różnych kwestii. Jeśli dotyczy to jasno określonych obowiązków lub powszechnie znanych zakazów, takich jak modlitwa, post, cudzołóstwo, napoje odurzające itd., to każdy muzułmanin jest ich świadomy. Jednak gdy chodzi o sprawy niejasne lub dotyczące ijtihadu, wtedy ludzie niebędący uczonymi nie mogą się w to angażować ani tego potępiać; jest to wyłącznie domena uczonych.”
Chociaż w historii ummy zdarzały się okresowe zakłócenia powyższej zasady, to w dużej mierze była ona respektowana między uczonymi i szkołami prawa islamskiego. Było to oparte na uznaniu, że opinie poparte decydującymi (qat‘i) dowodami lub konsensusem jurystycznym (ijma‘) w sposób uzasadniony reprezentują stanowisko islamskie, podczas gdy te oparte na ważnych możliwościach interpretacyjnych stanowią jedynie jedną z dopuszczalnych opinii islamskich.
♦
Nie tak dawno temu nieznajomość powyższej zasady stała się niemal powszechna; do tego stopnia, że meczety, ośrodki islamskie i uniwersyteckie sale modlitw były regularnymi polami bitew pełnymi wrogich kłótni i przechwałek w formie egotycznych fatw. Wiele z nas wyobrażało sobie, że rozłamy te z pewnością zanikną, gdy ludzie uświadomią sobie zasadę la inkar. I chociaż w tym względzie wiele się poprawiło, pobieżne spojrzenie na sekcje komentarzy pod wieloma islamskimi artykułami na blogach czy postami na Facebooku ukazuje, jak wiele uprzedzeń i nietolerancji wciąż się utrzymuje. Ego również jest w obfitości i nauczyło się ukrywać pod pozorem domniemanej zazdrości (ghirah) o czystość i prawdę religijną.
Poniższe spostrzeżenia uczonych dotyczą mniej właściwego adabu (etykiety) różnicy zdań, a bardziej oszustw ego w sprawach khilaf (różnic) między uczonymi. Wszystkie trzy spostrzeżenia pochodzą od Ibn Rajaba al-Hanbaliego:
Pierwsze z tych spostrzeżeń Ibn Rajaba dotyczy „miłości i nienawiści ze względu na Boga”. W jednym z hadisów jest powiedziane:
مَنْ أَحَبَّ لِلَّهِ وَأَبْغَضَ لِلَّهِ وَأَعْطَى لِلَّهِ وَمَنَعَ لِلَّهِ فَقَدْ اسْتَكْمَلَ الْإِيمَانَ
„Kto kocha ze względu na Boga, nienawidzi ze względu na Boga, daje ze względu na Boga i wstrzymuje się ze względu na Boga, ten dopełnił wiarę.”³
Należy podkreślić, że taka nienawiść, odraza czy niechęć nie mogą wynikać z pragnień czy ego. Wręcz przeciwnie, są zasadnicze i dokonywane wyłącznie dla Boga — pragnienia i ego nie mają w tym żadnego udziału. Również trzeba zaznaczyć, że nie jest to nienawiść, która pociąga za sobą szkodzenie innym — jak wyjaśnił al-Munawi: „Nienawiść ze względu na Boga nie oznacza krzywdzenia tego, kogo się nie znosi, lecz odnosi się do jego niewiary lub nieposłuszeństwa.”⁴
Nie chcąc przesadnie się rozwodzić nad tym tematem, nie jest to też szalona nienawiść, gdzie ktoś się pieni i wypluwa głupoty, a krew się gotuje, a ego wpada w szał. Wręcz przeciwnie, jak powiedziano wcześniej, jest to prawdziwa, prawego charakteru nienawiść, w której ego nie ma żadnego udziału. A biorąc pod uwagę, jak rzadko ego jest naprawdę ujarzmione i wychowane, łatwo zrozumieć, dlaczego nienawiść ze względu na Boga jest jedną z najwyższych doskonałości wiary (iman).
W tym spostrzeżeniu Ibn Rajab, rahimahullah, zwraca naszą uwagę na to, że kiedy uczeni się różnią, można im wybaczyć z powodu ich dobrej intencji i naukowego ijtihadu, ale niektórym z ich zwolenników już nie. Dzieje się tak dlatego, że intencja serca i niechęć do poglądu sprzecznego z ich szejkiem nie miała na celu podtrzymania prawdy, lecz jedynie stronienie i wywyższanie własnej strony. Mówiąc krótko, oto jego rzeczywiste słowa:
„Gdy różnice religijne między ludźmi wzrosły, a podziały pogłębiły się, doprowadziło to do wzrostu wzajemnej nienawiści i obelg: każdy z nich na pozór nienawidził dla Boga. W tej samej kwestii niektórzy mogli być usprawiedliwieni, inni jednak nie. W rzeczywistości mogli po prostu podążać za swoimi pragnieniami lub błędnie oceniać, na jakiej podstawie właściwie nienawidzą. Wiele nienawiści ma właśnie taki charakter; pojawia się wtedy, gdy ktoś, za kim się podąża, jest kwestionowany, a zwolennik myśli, że ten, kogo naśladuje, zawsze ma rację. A to jest zasadniczy błąd! Jeśli jednak uważa, że ma rację w danej kwestii, to może mieć rację albo się mylić; lub może po prostu skłaniać się ku stanowisku tego, kogo naśladuje, z powodu pragnienia, przyzwyczajenia czy nawyku. I wszystko to przeczy temu, że taka nienawiść jest dla Boga.”5
Drugi wgląd zgłębia nieco dalej psychologię gorliwego naśladowcy. Ibn Rajab zwraca na to uwagę, mówiąc:
„… bowiem może się zdarzyć, że ktoś popiera daną opinię tylko dlatego, że jest to opinia osoby, której się podporządkowuje. Gdyby ta opinia została wyrażona przez innego uczonego, nie zaakceptowałby jej, nie poparł, nie sprzymierzył się z tymi, którzy się z nią zgadzają, ani nie okazałby wrogości wobec tych, którzy się z nią nie zgadzają. Mimo to zwodzi samego siebie, myśląc, że wspiera prawdę i stoi na tej samej pozycji co ten, którego naśladuje — a to z pewnością nie jest prawda! Bo uczony, którego naśladuje, miał na celu wspieranie prawdy, nawet jeśli pomylił się w swoim ijtihadzie. Natomiast intencje naśladowcy, który rzekomo wspiera prawdę, są zanieczyszczone pragnieniem wywyższenia osoby, której hołduje, lub uczynienia jego opinii dominującą, albo uniknięcia bycia uznanym za błędnego — i ten cel zanieczyszcza pragnienie wspierania wyłącznie prawdy. Zrozum to dobrze, gdyż jest to sprawa bardzo istotna.”6
Ostatni wgląd dotyczy tego, jak postępować sprawiedliwie wobec potknięć i błędów uczonych. Ibn Rajab przedstawia następujące ogólne wskazówki:
„Tutaj są 2 punkty: Po pierwsze, ktokolwiek sprzeciwia się jakiejkolwiek dyrektywie Proroka, popełniając błąd w swoim ijtihadzie, jednocześnie starając się słuchać Proroka i podążać za jego zaleceniami, zostaje mu wybaczone, a jego status wcale nie jest przez to umniejszony. Po drugie, miłość i szacunek, jakimi darzony jest uczony, nigdy nie powinny przeszkadzać w wyjaśnieniu, w jaki sposób jego pogląd faktycznie sprzeciwia się nakazowi Proroka, niech spoczywa na nim pokój. Jest to część szczerej rady dla ummy, aby jasno ukazać im polecenia Proroka. Podobnie, ten, kogo się kocha i szanuje, jeśli wie, że jego pogląd jest sprzeczny z nakazem Posłańca, powinien być zadowolony, że zostało to ummie wyjaśnione, i że zostali oni odpowiednio skierowani ku poleceniom Proroka, odrzucając jego pogląd. Ten punkt jest ukryty przed wieloma ignorantami, którzy poszli za daleko w naśladowaniu swoich uczonych. Myślą oni, że obalanie kogoś ważnego, czy to uczonego, czy pobożnego, jest znieważaniem go. Ale tak wcale nie jest.”
„To właśnie z powodu takiej niedbałości zmieniono religię Ludzi Księgi. Bowiem podążali za błędami swoich uczonych i odwrócili się od tego, co przynieśli ich Prorocy, aż ich religia została zmieniona, a oni uczynili ze swoich kapłanów i rabinów panów obok Boga: czyniąc dla nich dozwolone to, co było zakazane, i zakazując tego, co było dozwolone. Tak właśnie stało się ich czczeniem swoich uczonych.”
Ibn Qudamah al-Maqdisi, Mukhtasar Minhaj al-Qasidin (Damaszek: Maktabah Dar al-Bayan, 1999), s. 121.
Sharh Sahih Muslim (Bejrut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1995), tom 2, s. 21-23.
Abu Dawud, nr 4681. Uznany za sahih dzięki łącznym isnadom, według al-Albaniego, Silsilat al-Ahadith al-Sahihah (Rijad: Maktabah al-Ma‘arif, 1995), nr 380.
Fayd al-Qadir Sharh al-Jami al-Saghir (Kair: Dar al-Hadith, 2010), tom 7, s. 543-544; nr 8308.
Jami‘ al-‘Ulum wa’l-Hikam (Bejrut: Mu’assasah al-Risalah, 1998), tom 2, s. 267.
Tamże (ibid.), tom 2, s. 268.
Majmu‘ Rasa’il al-Hafiz Ibn Rajab (Kair: al-Faruq al-Khadathiyyah, 2002), tom 1, s. 246.
https://thehumblei.com/2018/12/20/dealing-with-the-errors-of-scholars-zealous-followers/